En regard de ce texte latin figure le texte français du Phormion de Marolles
FABULAE INTERLOCUTORES.
PROLOGUS.
ANTIPHO adolescens.
CHREMES senex.
CRATINUS advocatus.
CRITO advocatus.
DAVUS servus.
DEMIPHO senex.
DORIO Ieno.
GETA servus.
HEGIO advocatus.
NAUSISTRATA matrona.
PHAEDRIA adolescens.
PHORMIO parasitus.
SOPHRONIA nutrix.
PERSONAE MUTAE.
DORCIO ancilla.
PHANIUM adolescentula.
STILPHO adolescens.
[387]
C. SULPITII APOLLINARIS PERIOCHA IN TERENTII PHORMIONEM.
Chremetis frater aberat peregre Demipho,
Relicto Athenis Antiphone filio.
Chremes clam habebat Lemni uxorem et filiam,
Athenis aliam coniugem : et amantem unice
Gnatum fidicinam. Mater è Lemno advenit
Athenas : moritur. Virgo sola (aberat Chremes)
Funus procurat. ibi eam visam Antipho
Quum amaret, opera Parasiti uxorem accipit.
Pater et Chremes reversi fremere : dein minas
Triginta dant Parasito, ut illam coniugem
Haberet ipse. argento hoc emitur fidicina.
Uxorem retinet Antipho à patro agnitam.
[388]
PUBLII TERENTII PHORMIO.
PROLOGUS.
Postquam Poeta verus Poetam non potest
Retrahere à studio, et transdere hominem in otium :
Maledictis deterrere, ne scribat, parat.
Qui ita dictitat quas antehac fecit fabulas,
Tenui esse oratione, et scriptura levi :
Quia nusquam insanum scripit adolescentulum
Ceruam videre, fugere, sectari canes,
Et eam plorare, orare, ut subveniat sibi,
Quod si intelligeret, quum stetit olim nova,
Actoris opera magis stetisse, quam sua :
Minus multo audacter, quam nunc laedit, laederet :
Et magis placerent, quas fecisset fabulas.
Nunc si qui est, qui hoc dicat, aut sic cogitet :
Vetus si Poeta non laceßisset prior,
[389]
Nullum invenire Prologum potuisset novus,
Quem diceret, nisi haberet cui malediceret :
Is sibi responsum hoc habeat : in medio omnibus
Palmam esse positam, qui artem tractant Musicam.
Ille ad famem hunc ab studio studuit reijcere ;
Hic respondere voluit, non lacessere.
Benedictis si certasset, audisset bene.
Quod ab ipso allatum est, id sibi esse rellatum putet.
De illo iam finem faciam dicundi mihi,
Peccandi quum ipse de se finem non facit.
Nunc quid velim, animum adtendite. Adporto novam,
Epidicazomenon quam vocant Comoediam
Graeci : Latini Phormionem nominant :
Quia primas parteis qui aget, is erit Phormio
Parasitus, per quem res agetur maxume.
Voluntas vostra si ad Poetam accesserit.
Date operam : adeste aequo animo per silentium :
Ne simili utamur fortuna, atque usi sumus,
Quum per tumultum noster grex motus loco est.
Quem actoris virtus nobis restituit locum,
Bonitasque vostra adiutans, atque aequanimitas.
[390]
ACTUS I. SCENA I.
DAVUS.
Amicus summus meus et popularis Geta,
Heri ad me venit : erat ei de ratiuncula
Iampridem apud me relliqum pauxillulum
Nummorum : id ut confiscerem, confeci ; adfero.
Nam herilem filium eius duxisse audio
Uxorem : ei credo munus hoc conraditur.
QUAM INIQUE comparatum est ! hi qui minus habent,
Ut semper aliud addant divitioribus ?
Quod ille unciatim vix de demenso suo,
Suum defrundans genium, comparsit miser,
Id illa universum abripiet : haud existimans
Quanto labore partum. porro autem Geta
Ferietur alio munere, ubi erit puero natalis dies :
Ubi initiabunt : omne hoc mater auferet :
Puer causa erit mittundi. sed videon Getam ?
ACTUS I. SCENA II.
GETA, DAVUS.
Si quis me quaeret rufus. DE. praesto est ; desine. GE. Oh !
At ego obviam conabar tibi, Dave. DA. accipe. hem !
Lectum est : conveniet numerus, quantum debui.
GE. Amo te, et non neglexisse, habeo gratiam.
[391]
DA. Praefertim ut nunc sunt mores : adeo re redit,
Si quis quid reddit, magna habenda est gratia.
Sed quid tu es tristis ? GE. egone ! nescis, quo in metu, e
Quanto inperido simus. DA. quid istuc est ?
GE. Scies :
Modo ut tacere poßis. DA. abi sis, insciens :
Cuius tu fidem in pecunia perspexeris,
Verere verba ei credere ? ubi quid mihi lucri est,
Te fillere ? GE. ergo ausculta. DA. hancoperam tibi dico.
GE. Senis nostri, Dave, fratrem maiorem Chremem
Nostin’ ? DA. quidni ? GE. quid ? eius gnatum Phaedriam ?
DA. Tamquam te. GE. evenit, senibus ambobus simul,
Iter sibi in Lemnum ut effet, nostro in Ciliciam
Ad hospitem antiquum : is senem per epistolas
Pellexit modo non montes auri pollicens.
DA. Cui tanta erat res, et supererat ? GE. desinas ;
Sic est ingenium. DA. oh ! regem me esse oportuit.
GE. Abeuntes ambo hic tum senes, me filijs
Relinquunt quasi magistrum. DA. ô Geta, proviciam
Cepisti duram. GE. mihi usus venit, hoc scio :
Memini relinqui me Deo irato meo.
[392]
Coepi adversari primo. quid verbis opus est .
Seni fidelis dum sum, scapulas perdidi.
DA. Venere in mentem mihi isthaec : nam quae inscitia est,
Advorsum sum stimulum calces ? GE. coepi ijs omniae
Facere, obsequi quae vellent. DA. scisti uti foro.
GE. Noster mali nihil quidquam primo. hic Phaedria
Continuo quamdam nactus est puellulam
Citharistriam : hanc amare coepit perdite
Ea serviebat Lenoni impurißimo :
Neque quod daretur quidquam, id curarant patres :
Restabat aliud nihil, nisi oculos pascere,
Sectari, in ludum ducere et reducere :
Nos otiosi operam dabamus Phaedriae.
In quo haec discebat ludo, ex advorsum ei loco
Tonstrina erat quaedam : hic solebamus fere
Plerumque eam opperiri, dum inde iret domum.
Interca dum sedemus illic, intervenit
Adolescens quidam lacrumans. nos mirarier.
Rogamus quid sit : Numquam aeque, inquit, ac modo,
PAUPERTAS mihi ONUS visum est ET MISERUM ET GRAVE.
Modo quamdam vidi virginem hic viciniae
Miseram, suam matrem lamentari mortuam.
[393]
Ea sita erat ex advosum : neque illi benevolens,
Neque notus, neque cognatus, extra unam aniculam,
Quisquam aderat, qui adiutaret funus. miseritum est.
Virgo ipsa facie egregia. quid verbis opus est ?
Commporat omnes nos : ibi continuo Antipho,
Voltisne eamus visere ? alius, Censeo :
Eamus, duc nos sodes. Imus, venimus,
Videmus. virgo pulcha ! et quo magis diceres,
Nihil aderat adiumenti ad pulchritudinem :
Capillus passus, nudus pes, ipsa horrida :
Lacrumae ; vestitus turpis : ut, ni vis boni
In ipsa inesset forma, haec formam extinguerent.
Ille qui illam amabat fidicinam, tantummodo,
Satis, inquit, scita est. noster vero. DA. iam scio :
Amare coepit. GE. scin’ quam ? quo evadat, vide.
Postridie ad anum recta pergit. obsecrat
Ut sibi eius faciat copiam. illa enim se negat.
Neque eum aequom ait facere. illam civem esse Atticam
Bonam, bonis prognatam. si uxorem velit,
Lege id licere facere : sin aliter, negat.
Noster, quid ageret, nescire : et illam ducere
Cupiebat, et metuebat absentem patrem.
[394]
DA. Non, si redisset pater, ei veniam daret ?
GE. Illene indotatam virginem, atque ignobilem
Daret illi ? numquam faceret. DA. qui fit denique ?
GE. Qui fiat ! est Parasitus quidam Phormio,
Homo confidens : qui, illum DI omnes perduint !
DA. Quid is fecit ? GE. hoc consilium, quod dicam, dedit :
Lex est, ut orbae, qui sint genere proximi,
Eis nubant : et illos ducere eadem haec lex iubet ?
Ego to cognatam dicam, et tibi scribam dicam :
Paternum amicum me aßimulabo virginis :
Ad indices veniemus : qui fuerit pater,
Quae Mater, quî cognatu tibi sit ; omnia haec
Consingam : quod erit mihi bonum atque commodum
Quam tu horum mihil refelles, vincam scilicet.
Pater aderit : mihi paratae lites. quid mea ?
Illa quidem nostra erit. DA. iocularem audaciam !
GE. Persuasit mihi : factum est : ventum est : vincimur :
Duxit. DA. quid narras ? GE. hoc quod audis. DA. ô Geta.
Qui te futurum est ? GE. nescio hercle. unum hoc scio :
QUOD FORS feret, feremus aequo anime.
DA. placet :
[395]
Hem, istuc viri est officium. GE. in me omnis spes mihi est.
DA. Laudo. GE. ad precatorem adeam credo, qui mihi
Sicoret : Nunc amitte quaeso hunc : commode
Posthac si quidquam, nihil precor : tantummodo
Non addat, Ubi ego hinc abiero, vel occidito.
DA. Quid ille Paedagogus, qui Citharistriam ?
Quid rei gerit ? GE. si tenuiter. DA. non multum habet
Quo det fortasse. GE. imo nihil, nisi spem meram.
DA. Pater eius redijt, an non ? GE. non dum. DA. quid ? senem
Quoad expectatis vostrum ? GE. non certum scio :
Sed epistolam ab eo allatam esse audivi modo,
Et ad portitores esse delatam : hanc petam.
DA. Numquid, Geta, aliud me vis ? GE. ut bene sit tibi.
Puer heus : nemon’ buc prodit ? cape, da hoc Dorcio.
ACTUS I. SCENA III.
ANTIPHO, PHAEDRIA.
A Deon’ rem redisse, ut qui mihi consultum optime velit esse,
Phaedria, patrem ut extimescam, ubi in mentem eius adventi venit ?[396]
Quod ni fuissem incogitans, ita eum expectarem, ut par fuit.
PH. Quid istuc est ? AN. rogitas ! qui tam audacis facinoris mihi conscius sis ?
Quo utinam ne Phormioni id suadere in mentem incidisset !
Neu me cupidum eo impulisset, quod mihi principium est mali !
Non potitus essem : fuisset tum illis mihi agre aliquot dies.
At non quotidiana cura haec angeret animum. PH. audio.
AN. Dum expecto, quam mox veniat, qui adimat hanc mihi consuetudinem.
PH. Alijs, quia desit quod amant, aegre est : tibi, quia, superest, dolet.
Amare abundas, Antipho.
Nam tua quidem hercl erto vita haec expetenda optandaque est.
Ita me DI bene ament, ut mihi liceat tam diu, quod amo frui ;
Iam depecisci morte cupio. tu conijcito caetera,
Quid ex hac inopia nunc capiam, et quid tu ex istac copia.
Ut ne addam, quod fine sumptu ingenuam, liberalem nactus es :
Quod habes, ita ut voluisti, uxorem sine mala fama : palam[397]
Beatus : ni unum hoc desit, animus qui modeste istaec ferat.
Et si tibi res sit cum eo lenone, quocum mihi est, tum sentias.
Ita plerique ingenio sumus omnes, NOSTRI NOSMET POENITET.
AN. At tu mihi contra nunc videre fortunatus, Phaedria,
Cui de integro est potestas etiam consulendi, quid velis ;
Retinere, amare, amittere : ego in eum incidi infelix locum,
Ut neque mihi eius sit amittendi, nec retinendi copia.
Sed quid hoc est ? videon’ ego Getam currentem huc advenire ?
Is est ipsus : hei timeo miser, quam hic nunc mihi nuntiet rem.
ACTUS I. SCENA IV.
GETA, ANTIPHO, PHAEDRIA.
Nullus es Gesta, nisi iam aliquod tibi consilium celere reppereris :
Ita nunc imperatum subito tanta re impendent mala,
Quae neque uti devitem scio, neque quomodo me inde extraham :
Nam non potest coelari nostra divitus iam audacia :
Quae si non astu providentur, me aut herum pessumdabunt.
A. Quidam ille commotus venit ?
GE. Tum, temporis mihi punctum ad hanc rem est. herus adest. AN. quid istuc mali est ?
[398]
GE. Quod quum audierit, quod eius remedium inveniam iracundia ?
Loquarne ? incendam. taceam ? instigem. purgem me ? laterem lavem.
Ehcu me miserum ! quum mihi paveo, tum Antipho me excruciat animie :
Eius me miseret, ei nunc timeo, is nunc me retinet :nam absque eo esset,
Recte ego mihi vidissem, et senis essem ulius iracundiam :
Aliquid convasassem, atque hinc me conijcerem prostinus in pedes.
AN. Quam hic fugam aut furtum parat ?
Sed ubi Antphonem repperiam ? aut qua quaerere insisti via ?
PH. Te nominat. AN. nescio, quod magnum hoc nuntio expecto malum.
PH. Ha, sanusne es ? GE. domum ire pergam : ibi plurimum est. PH. revocemus
Hominem. AN. Sta ilico. GE. hem,
Satis pro imperio, quisquis es. AN. Geta. GE. ipse est, quem volut obviam.
AN. Credo, quid portas, obsecro ? atque, id si potes, verbo expedi.
GE. Faciam. AN. eloquere. GE. modo apud portum ? AN. meumne ? GE. intellexti. AN. :occidi. GE. hem !
AN. Qui agam ? PH. quid ais ? GE. huius patrem vidisse me, patruum tuum.
AN. Nam quod ego huic nunc subito exitio remedium inveniam miser !
[399]
Quod si eo meae fortunae redeunt, Phanium, abs te ut distrahar,
Nulla est mihi vita expetenda. GE. ergo istaec quum ita sint, Antipho,
Tanto magis te advigilare aequum est : FORTEIS fortuna adiuvat.
AN. Non sum apud me. GE. atqui opus est nunc quum maxime, ut sis, Antipho :
Nam si senserit te timidum pater esse, arbitrabitur
Commervisse culpam. PH. hoc verum est. AN. non possum immutarier.
GE. Quid faceres, si aliud gratias tibi nunc faciundum foret ?
AN. Quum hoc non possum, illud minus possem. GE. hoc nihil est, Phaedria : ilicet.
Quid conterimus operam frustra ? quin abeo ? PH. et quidem ego. AN. obsecro,
Quid si aßimulo ? Satin’ est ? GE. garris. AN. voltum contemplamini : hem,
Satin’ sic est ? GE. non. AN. quid si sic ? GE. propemodum. AN. quid si sic ? GE. sat est.
Hem istuc serva : et verbum verbo, par pari ut respondeas,
Ne te iratus suis saevidicis dictis protelet. AN. scio.
GE. Vi coactum et esse invitum, lege, iudicio.
Sed quis hic est senex, quem video in ultima platea ? AN. ipsus est :
[400]
Non possum adesse. GE. ha ! quid agis ? quo abis, Antipho ? mane.
Mane, inquam. AN. egomet me novi, et peccatum meum :
Vobis commendo Phanium, et vitam meam.
PH. Geta, quid nunc siet ? GE. tu iam Lites audies :
Ego plectar pendens, nisi quid me fefellerit.
Sed quod modo hic nos Antiphonem monuimus,
Id nosmetipsos facere oportet, Phaedria.
PH. Aufer mihi, oportet : quin tu quod faciam impera.
GE. Meministin’ olim ut fuerit vostra oratio,
In re incipiunda ad defendedam noxiam,
Iustam illa causam, facilem, vincibilem, optumam ?
PH. Memini. GE. hem, nunc ipsa est opus ea : aut, si quid potest,
Meliore et callidiore. PH. siet sedulo.
GE. Nunc prior adito tu ego insidijs hic ero
Succenturiatus, si quid deficies. PH. ag.
ACTUS II. SCENA I.
DEMIPHO, GETA, PHAEDRIA.
Itanc tandem uxorem duxit Antipho iniussa meo ?
[401]
Nec meum imperium : age, mitto imperium : non simultatem meam
Revereri saltem ? non pudere ? ô facinus audax ! ô Geta
Monitor ! GE. vix tandem. DE. quid mihi dicent ? aut quam causam reperient ?
Demiror. GE. atqui reperi iam : aliud cura. DE. anne hoc dicent mihi,
Invitus fecit : lex coegit ? PH. illud durum. GE. ego expediam : sine.
DE. Incertum est quid agam ; quia praeter spem, atque incredibile hoc mii obtigit :
Ita sum irritatus, animum ut nequeam ad cogi tandum instituere.
Quamobrem, OMNES, QUUM SECUNDAE res sunt maxime, tum maxime
Meditari secum oportet, quo pacto advorsam aerumnam ferant :
Pericla, damna, exilia : peregre rediens semper cogitet,
Aut filijs peccatum, aut uxoris mortem, aut morbum filiae.
Communia esse haec : fieri pesse : ut ne quid animo si novum.
Quidquid praeter spem eveniat, omne id deputare esse in lucro.
GE. O Phaedria ! incredibile est, quantum Herum an ! eco sapientia :
[402]
Meditata mihi sunt omnia mea incommoda !
Herus si redierit,
Molendum usque in pistrino : valpulandum : habendae compedes :
Opus ruri faciundum : horum nihil quidquam accidet animo novum.
Quidquid praeter spem eveniet, omne id deputabo esse in lucro.
Sed quid cessas hominem adire, et blande in principio alloqui ?
DE. Phaedriam mei fratris video filium mihi obviam.
PH. Mi patrve, salve. DE. salve. sed ubi est Antipho ?
PH. Saluum advenire. DE. credo : hoc responde mihi.
PH. Valet : hic est sed satin’ omnia ex sententia ?
DE. Vellem quidem. PH. quid istuc ? DE. rogitas, Phaedria ?
Bonas me absente hic confecistis nuptias !
PH. Eho, an id succenses nunc illi ? GE. ô artificem probum ?
DE. Egone illi non succenseam ? ipsum gestio
Dari mihi in conspectum, nunc sua culpa ut scint
Lenem patrem illum factum me esse acerrimum.
PH. Atqui nihil fecit, patrue, quod succenseas.
DE. Ecce autem similia omnia : omnes congnunt :
Unum cognoris, omnes noris. PH. haud ita est.
[403]
DE. Hic in noxa est : ille ad defendedam causam adest :
Quum ille est, hic praesto est, tradunt operas mutuas.
GE. Probe corum facta imprudens depinxit senex.
DE. Nam in haec ita essent, cum illo haud stares, Phaedria.
PH. Si est, patrue, culpam ut Antipho in se admiserit,
Ex qua re minus rei foret aut famae temperans :
Non causam dico ; quin, quod meritus sit, ferat.
Sed si quis forte malitia fretus sua,
Insidias nostrae fecit adolescentiae,
Ac vicit : nostranc ea culpa est, an IUDICUM, QUI SAEPE propter invidiam adimunt diviti,
Aut propter misericordiam addunt pauperi ?
GE. An quisquam iudex est, qui poßit noscere
Tua iusta : ubi tute verbum non respondeas,
Ita ut ille fecit ? PH. functus adolescentuli est
Officium liberalis. postquam ad Iudices
Ventum est, non potuit cogitata proloqui :
Ita eum tum tumidum obstupefecit pudor.
GE. Laudo hunc : sed cesso adire quam primum senem ?
Here salve : saluum te advenisse gaudeo. DE. ho !
Bone custos, salve : columen vero familiae,
[404]
Cui commendavi filium hinc abiens meum.
GE. Iam dudum te omneis nos accusare audio
Immerito, et me omnium horum immeritißimo.
Nam quid me in hac re facere voluisti tibi ?
Servom hominem causam orare leges non siuunt :
Neque testimonij dictio est. DE. mitto omnia :
Addo istuc : imprudens timuit adolescens : sino.
Tu servus ! verum si cognata est maxume,
Non fuit necesse habere ; sed, id quod lex iubet,
Datem daretis : quaeret alium virum.
Qua ratione inopem potius ducebat domum ?
GE. Non ratio, verum argentum deerat. DE. sumeret.
Alicunde. GE. alicunde ! nihil est dictu facilius.
DE. Postremo, si nullo alio pacto, foenire.
GE. Hui ! dixti pulchre, siquidem quisquam crederet
Te vivo. DE. non, non sic futurum est : non potest.
Egon’ illam cum illo ut patiar nuptam unum diem ?
Nihil suave meritum est. hominem commonstrarier
Mihi istum volo, aut, ubi habitat, demonstrarier.
GE. Nempe Phormionem ? DE. istum patrovum mulieris ?
[405]
GE. Iam faxo hic aderit. DE. Antipho ubi nunc est ? PH. foris.
DE. Abi, Phaedria : eum require, atque adduc huc. PH. eo
Recta via equidem illuc. GE. nempe ad Pamphilam.
DE. At ego Deos Penateis hinc salutatum domum
Devortar : inde iho ad forum, atque aliquos mihi
Amicos advocabo, ad hanc rem qui adsient,
Ut ne imparetus sim, quum adveniat Phormio.
ACTUS II. SCENA II.
PHORMIO, GETA.
Ifane patris ais conspectum veritum hinc abisse ? GE. admodum.
PH. Phanium relictam solam ? GE. sic. PH. et iratum senem ?
GE. Oppido. PH. ad te summa solum, Phormio, rerum redit :
TUTE HOC INFRISTI, tibi omne est exedendum : accingere.
GE. Obsecro te. PH. si rogabit ? GE. in te spes est. PH. eccere.
Quid si reddet ? GE. tu impulisti. PH. sic opinor. GE. subueni :
PH. Cedo senem : iam instructa sunt mihi corde consilia omnia.
GE. Quid ages ? PH. quid vis, nisi ut maneat
Phanium, atque ex crimine hoc
[406]
Antiphonem, atque in me omnem iram derivem senis ?
GE. O vir, fortis atque amicus ! verum hoc sape, Phormio,
Vereor, ne istaec fortitudo in neruum erumpat denique. PH. ah,
Non ita est : factum est periclum : iam PEDUM visa est via.
Quot me censes homines iam deverberasse usque ad necem ?
Hospites, tum cives : quo magis novi, tanto saepius.
Cedo dum, en unquam iniuriarum audisti mihi scriptam dicam ?
GE. Quid istuc ? PH. quia NON RETE ACCIPIRTI TENDITUR, neque milvio,
Qui male faciunt nobis : illis qui nihil faciunt, tenditur :
Quia enim in illis fructus est, in illis opera luditur.
Alijs aliunde est periclum, unde aliquid abradi potest :
Mihi sciunt nihil esse. dices, ducent damnatum domum.
Alere nolunt hominem edacem. et sapiunt, mea quidem sententia,
Pro maleficio si beneficium summum nolunt reddere.
GE. Non potest satis pro merito ab illo tibi referri gratia.
PH. Immo enim nemo satis pro merito gratiam Regi refert.
[407]
Ten’asymbolum venire, unctum atque lautum è balneis,
Otiosum ab animo ? quum ille et cura et sumptu absumitur,
Dum tibi sit quo placeat : ille ringitur, tu rideas :
Prior bibas, prior decumbras, coena dubia apponitur ?
GE. Quid istuc verbi est ? PH. ubi tu dubites, quid sumas potissimum.
Haec, cum rationem ineas, quam si suavia et quam cara sint,
Ea qui praebet, non tu hunc habeas plane praesentem Deum ?
GE. Senex adest : vide quid agas. prima coitio est acerrima :
Si eam sustinueris, postilla iam, ut lubet, ludas licet.
ACTUS II. SCENA III.
DEMIPHO, GETA, PHORMIO.
En, unquam cuiquam contumelosius
Audistis factam iniuriam, quam haec est mihi ?
Adeste quaeso. GE. iratus est. PH. quin tu hoc age.st.
Iam ego hunc agitabo. Prô Deûm immortalium !
Negat Phanium esse hanc sibi cognatam Demipho ?[408]
Hanc Demipho negat esse cognatam ? GE. negat.
DE. Ipsum esse opinor, de quo agebam. sequimini.
PH. Neque eius patrem se scire qui fuerit ? GE. negat.
PH. Nec Stilphonem ipsum scire qui fuerit ? GE. negat.
PH. Quia egens relicta est misera, ignoratur parens :
Negligitur ipsa : vide : AVARITIA QUID FACIT !
GE. Si herum insimulabis avaritiae, male audies.
DE. O audaciam ! etiam me ultro accusatum advenit ?
PH. Nam iam adolescenti nihil est quod succenseam,
Si illum minus norat : quippe homo iam grandior,
Pauper, cui opera vita erat, ruri fere
Se continebat : ibi agrum de nostro patre
Colendum habebat : saepe interea mihi senex
Narrabat se hunc negligere cognatum suum :
At quem virum ! quem ego viderim in vita optumum.
GE. Videas te atque illum, ut narras. PH. in malam crucem :
Nam ni ita eum existimassen, numquam tam graveis
Ob hanc inimicitias caperem in nostram familiam,
Quam is aspernatur nunc tam illiberaliter.
GE. Pergin’ hero absenti male loqui, impurissime ?
[409]
PH. Dignum aurem hoc illo est. GE. ain’ tandem, Carcer ? DE. Geta.
GE. Bonorum extortor, legum contortor. DE. Geta.
PH. Responde. GE. quis homo est ? ehem. DE. tate. GE. absenti tibi
Te indignes, seque dignas contumelias
Numquam cessavit dicere hodie. DE. ohe desine.
Adolescens, primum abs te hoc bona venia peto,
Si tibi placere potis est, mihi ut respondeas :
Quem amicum tuum ais fuisse istum ? explana mihi.
Et qui cognatum me sibi esse diceret ?
PH. Proinde expiscare, quasi non nosses. DE. nossem ? PH. ita.
DE. Ego me nego : tu qui ais, redige in memoriam.
PH. Eho, tu sobrinum tuum non noras ? DE. enicas :
Dic nomen. PH. nomen ? maxume. DE. qui nunc taces ?
PH. Perij hercle ! nomen perdidi. DE. hem, quid ais ? PH. Geta,
Si meministi quod olim dictum est, subijce hem !
Non dico : quasi non noris, temptatum advenis.
DE. Egone autem tempto ? GE. Stilpho. PH. atque adeo quid mea ?
Stilpho est. DE. quem dixti ? PH. Stilphonem, inquam, noveras ?
[410]
DE. Neque ego illum noram : neque mihi cognatus fuit
Quisquam isthoc nomine. PH. itane ? non te horum pudet ?
At si talentâm rem reliquisset decem.
DE. DI tibi male faciant. PH. primus esses, mermoriter
Progeniem vostram usque ab avo atque atavo proferens.
DE. Ita ut dicis. ego tam si adenissem, qui mihi
Cognata ea esset, dicerem ; ibidem tu face.
Cedo, qui est cognata ? GE. hen, noster recte : heus tu, cave.
PH. Dilucide expedini, quibus me oportuit
Iudicibus. tum si id falsum fuerat, Filius
Cur non refellit ? DE. filium narras mihi ?
Cuius de stultitia dici, ut dignum est, non potest.
PH. At tu qui sapiens es, Magistratus ad,
Iudicium de eadem causa iterum ut reddant tibi :
Quandoquidem solus regnas, et soli licet
Hic de eadem causa bis iudicium adipiscier.
DE. Etsi mihi facta iniuria est, verumtamen
Potius quam lites secter, aut quam te audiam :
Itidem ut cognata si sit, id quod lex iubet
Dotem dare, abduce hanc ; minas quinque accipe.
[411]
PH. Ha ha he, homo suavis. DE. quid est ? num iniquum postulo ?
An ne hoc quidem adipiscar ego, quod ius publicum est ?
PH. Itane tandem, quaeso ? item, ut mereticem, ubi abusu sis,
Merceem dare lex iubet ei, atque amittere ? an,
Ut ne quid turpe civis in se admitteret
Propter egestame, proximo iussa est dari,
Ut cm uno aetatem degeret ? quod tu vetas.
DE. Ita, proximo quidem : at nos unde ? aute quamobrem ? PH. obe,
Actum, aiunt, ne agas. DE. non agam ? imohaud desinam.
Donec prefecero hoc. PH. ineptis. DE. sine modo.
PH. Postremo tecum nihil rei nobis, Demipho est :
Tuus est damnatus gnatus, non tu : nam tua
Praeterierat iam ad ducendum aetas. DE. omnia haec
Illum putato, quae ego nunc dico, dicere :
Aut quidem cum uxore hac, ipsum prohibebo domo.
GE. Iratus est. PH. tute idem melius feceris.
DE. Itane es paratus facere me advorsum omnia,
[412]
Infelix ? PH. metuit hic nos, tametsi sedulo
Dißimulat. GE. bene habent tibi principia. PH. quin, quod est
Ferendum, feras ? tuis dignum factis feceris,
Ut amici inter nos simus. DE. egone tuam expetam
Amicitiam ? aut te visum, aut auditum velim ?
PH. Si concordabis cum illa, habebis quae tuam
Senectatem oblectet : respice atatem tuam.
DE. Te oblectet : tibi habe. PH. minue vero iram. DE. hoc age :
Satis iam verborum est. nisi tu properas mulierens
Abducere, ego illa eijciam. dixi, Phormio.
PH. Si tu illam adtigeris secus, quam dignum est liberam,
Dicam tibi impingam grandem. dixi, Demipho.
Si quid opus fuerit, beus, domo me. GE. intelligo.
ACTUS II. SCENA IV.
DEMIPHO, GETA, HEGIO, CRATINVS, CRITO:
Quanta me cura et sollicitudine afficit
Gnatus, qui me et se hisce inpedivit nuptiis![413]
Neque mihi in conspectum prodit, ut saltem sciam
Quid de hac re dicat quidve sit sententiae
Abi tu, vise redieritne iam an nondum, domum
GE. Eo.DE.videtis quo in loco res haec siet
Quid ago? dic, Hegio. HE. ego Cratinum censeo,
Si tibi videtur. DE. dic, Cratine. CRA. mene vis?
DE. Te. CRA. ego quae in rem tuam sint ea velim facias. mihi
Sic hoc videtur: quod te absente hic filius
Egit, restitui in integrum, aequum est et bonum,
Et id impetrabis. dixi. DE. dic nunc, Hegio.
HE. Ego sedulo hunc dixisse credo; verum ita est,
QUOT HOMINES tot sententiae: suus cuique mos.
Mihi non videtur quod sit factum legibus
Rescindi posse; et turpe inceptu est. DE. dic, Crit
CRI. Ego amplius deliberandum censeo:
Res magna est. CRA. numquid nos vis? DE. fecistis probe:
[414]
Incertior sum multo quam dudum. GE. Negant
Redisse. DE. frater est exspectandus mihi
Is quod mihi dederit de hac re consilium, id sequar.
Percontatum ibo ad portum, quoad se recipiat.
GE. At ego Antiphonem quaeram, ut quae acta hic sint, sciat.
Sed eccum ipsum video in tempore huc se recipere.
ACTVS III
ANTIPHO GETA
AN. Enimvero, Antipho, multimodis cum istoc animo es vituperandus
Itane te hinc abesse, et vitam tuam tutandam aliis dedisse!
Alios tuam rem credidisti mage quam tete, animadversuros?
Nam, ut ut erant alia, illi certe quae nunc tibi domi est, consuleres,
Ne quid propter tuam fidem decepta pateretur mali :
Cujus nunc miserae spes opesque sunt in te uno omnes sitae.
GE. Equidem, here, nos iamdudum hic te absentem incusamus, qui abieris.
AN. Te ipsum quaerebam. GE. sed ea causa nihilo magis defecimus.
AN. Loquere obsecro, quonam in loco sunt res et fortunae meae?
Numquid patri subolet? GE. nil etiam. AN.
[415]
ecquid spei porrost? GE.nescio. AN. ah.
GE. Nisi Phaedria haud cessavit pro te eniti. AN. nil fecit novi.
GE. Tum Phormio itidem in hac re, ut in aliis, strenuum hominem praebuit.
AN. Quid is fecit? GE. confutavit verbis admodum iratum patrem.
AN. Eu Phormio. GE. ego quod potui, porro. AN. mi Geta, omnis vos amo.
GE. Sic habent principia sese ut dico: adhuc tranquilla res est,
Mansurusque patruum pater est dum huc adveniat. AN. quid eum? GE. Ut aiebat,
De ejus consilio sese velle facere quod ad hanc rem adtinet.
AN. Quantus metus est mihi venire huc salvom nunc patruom, Geta :
Nam per eius unam, ut audio, aut vivam aut moriar, sententiam.
GE. Phaedria tibi adest. AN. ubinam? GE. eccum a sua palaestra exit foras.
ACTUS III. SCENA II.
PHAEDRIA, DORIO, ANTIPHO, GETA
PH. Dorio, audi, obsecro . . DO. non audio. PH. parumper . . DO. quin omitte me.
[416]
PH. Audi quod dicam. DO. at enim taedet iam audire eadem miliens.
PH. At nunc dicam quod lubenter audias. DO. loquere, audio.
PH. Non queo te exorare ut maneas triduom hoc? quo nunc abis?
DO. Mirabar si tu mihi quicquam adferres novi.
AN. Ei, metuo lenonem nequid suo suat capiti. GE. idem ego vereor.
PH. Non mihi credis? DO. hariolare. PH. sin fidem do? DO. Fabulae.
PH. Foeneratum istuc beneficium pulchre tibi dices. DO. Log.
PH. Crede mi, gaudebis facto: verum hercle hoc est. DO. Somnium.
PH. Experire, non est longum. DO. CANTILENAM EANDEM CANIS
PH. Tu mihi cognatus, tu parens, tu amicus, tu… DO. garri modo.
PH. Adeon ingenio esse duro te atque inexorabili
Ut neque misericordia neque precibus molliri queas ?
DO. Adeone te esse incogitantem atque inpudentem, Phaedria,
Ut phaleratis dictis ducas me, et meam ductes gratiis ? :
AN. Miseritum est. PH. ei, veris vincor! GE. quam uterque est similis sui!
PH. Neque Antipho alia quom occupatus esset sollicitudine,
[417]
Tum hoc esse mihi obiectum malum ? AN. Ah, quid istuc est autem, Phaedria?
PH. O fortunatissime Antipho. AN. egone? PH. cui quod amas domi est.
Nec cum huius modi umquam usus venit ut conflictares malo.
AN. Mihin domi est? immo, id quod aiunt, AURIBUS TENEO LUPUM;
Nam neque quomodo a me amittam invenio, neque uti retineam scio.
DO. Ipsum istuc mihi in hoc est. AN. eia ne parum leno sies :
Numquid hic confecit? PH. hicine? quod homo inhumanissimus,
Pamphilam meam vendidit. AN. quid? vendidit? GE. ain? vendidit?
PH. Vendidit. DO. quam indignum facinus, ancillam aere emptam suo!
PH. Nequeo exorare ut me maneat et cum illo ut mutet fidem
Triduum hoc : dum id quod est promissum ab amicis argentum aufero.
Si non tum dedero, unam praeterea horam ne oppertus sies.
DO. Obtundis. AN. haud longum id quod orat: Dorio, exoret sine.
Idem hoc tibi, quod bene promeritus fueris, conduplicaverit.
DO. Verba istaec sunt. AN. Pamphilamne hac urbe privari sines?
Tum praeterea horunc amorem distrahi poterin pati?
DO. Neque ego, neque tu. GE. di tibi omnes id quod es dignus duint.
[418]
DO. Ego te compluris advorsum ingenium meum mensis tuli
Pollicitantem, flentem et nil ferentem : nunc contra omnia haec
Repperi qui det neque lacrumet: da locum melioribus.
AN. Certe hercle, ego si satis commemini, tibi quidem est olim dies,
Quam ad dares huic, praestituta. PH. factum. DO. num ego istuc nego?
AN. Iam ea praeteriit? DO. non, verum haec ei antecessit. AN. Non pudet
Vanitatis ? DO. minime, dum ob rem. GE. sterquilinium! PH. Dorio,
Itane tandem facere oportet? DO. sic sum: si placeo, utere.
AN. Sicinne hunc decipis? DO. immo enimvero, Antipho, hic me decipit:
Nam hic me huiusmodi sciebat esse, ego hunc esse aliter credidi:
Iste me fefellit : ego isti nihilo sum aliter ac fui.
Sed utut hac sunt, tamen hoc faciam: cras mane argentum mihi
Miles dare se dixit: si mi prior tu attuleris, Phaedria,
Mea lege utar, ut potior sit qui prior ad dandumst. vale.
[419]
ACTUS III. SCENA III.
PHAEDRIA, ANTIPHO, GETA
Quid faciam? unde ego nunc tam subito huic argentum inveniam miser,
Cui minus nihilo est? quod, si hic si potuisset nunc exorarier
Triduom hoc, promissum fuerat. AN. itane hunc patiemur, Geta,
Fieri miserum, qui me dudum, ut dixti, adiuerit comiter?
Quin, quom opus est, beneficium rursum ei experiamur reddere?
GE. Scio equidem hoc esse aequom. AN. age ergo, solus servare hunc potes.
GE. Quid faciam? AN. invenias argentum. GE. cupio; sed id unde edoce.
AN. Pater adest hic. GE. scio; sed quid tum? AN. ah dictum sapienti sat est.
GE. Itane? AN. ita. GE. sane hercle pulchre suades: etiam tu hinc abis?
Non triumpho, ex nuptiis tuis si nil nanciscor mali,
Ni etiamnunc me hujus causa quaerere in malo iubeas crucem?
AN. Verum hic dicit. PH. quid? ego vobis, Geta, alienus sum? GE.haud puto.
[420]
Sed parumne est quod omnibus nunc nobis succenset senex,
Ni infligemus etiam, ut nullus locus relinquatur preci?
PH. Alius ab oculis meis illam in ignotum hinc abducet locum? hem
Tum igitur, dum licet dumque adsum, loquimini mecum, Antipho :
Contemplamini me. AN. quamobrem ? aut quidnam facturus? Cedo
PH. Quoquo hinc asportabitur terrarum, certum est persequi
Aut perire. GE. Di bene vortant quod agas: pedetentim tamen.
AN. Vide si quid opis potes adferre huic. GE. Si quid ! quid? AN. quare obsecro,
Ne quid plus minusve faxit quod nos post pigeat, Geta.
GE. Quaero : salvos est, ut opinor; verum enim metuo malum.
AN. Noli metuere : una tecum bona, mala, tolerabimus.
GE. Quantum opus est tibi argenti ? loquere. PH. solae triginta minae.
GE. Triginta? Hui, percara est, Phaedria. PH. istaec vero vilis est.
GE. Age age, inventas reddam. PH. o lepidum caput !
GE. Aufer te hinc. PH.iam opust. GE. iam feres:
[421]
Sed opus est mihi Phormionem ad hanc rem adiutorem dari
PH. Praesto est : audacissime oneris quidvis impone, et feret;
SOLUS EST homo amico amicus. GE. eamus ergo ad eum ocius.
AN. Numquid est quod opera mea vobis opus sit? GE. nihil; ver
