On trouvera ci-dessous le texte latin de l’Aulularia de Plaute qui figurait en vis-à-vis du texte français de l’Aululaire de Marolles.
ARGUMENTUM
In faciem vorsus Amphitruonis Iuppiter,
Dum bellum gereret cum Telebois hostibus,
Alcmenam uxorem cepit usurariam.
Mercurius formam Sosiae serui gerit
Absentis his Alcmena decipitur dolis.
Postquam vediere veri Amphitruo et Sosia,
Uterque luduntur dolis mirum in modum.
Hinc iurgiam, tumultus, uxori et viro.
Donec eum tonitru voce missa ex aethere,
Adulterum se Iuppiter confessus est.
ARGUMENTUM, ut quibusquam videtur, PRISCIANI.
Amore captus Alcumenas Iuppiter,
Mutauit sese in eius formam conjugis,
Pro patria Amphitruo dum cernit cum hostibus,
Habitu Mercurius ei subseruit Sosiae :
Is aduenienteis, seruum ac domin?, frustra habet.
Turbas uxori ciet Amphitruo : uterque inuicem
Raptant se pro moechis. Captus Blepharo arbiter,
Uter sit, non quit, Amphitruo, decernere.
Omnem rem noscunt : geminos Alcmene parit.
[page 3]
PROLOGUS.
MERCURIUS.
Ut vos in vostris voltis mercimoniis
Emundis, vendundisque me laet? lucris
Afficere, atque adiuuare in rebus omnibus :
Et ut res, rationesque vostrorum omnium
Bene expedire voltis, peregréque et domi,
Bonoque atque amplo auctare perpetuo lucro,
Quasque incoepistis res, quasque incoeptabitis :
Et uti bonis vos vostrosque omneis nuntiis
Me afficere voltis : ea afferam, eaque ut nuntiem,
Quae maxime in rem vostram communem sient ;
« Nam vos quid? id iam scitis concessum et dat?
« Mihi esse ab diis alijs, nunteis praesim et lucro ;
« Haec ut me voltis approbare, annitier
« Lucrum ut perenne vobis semper suppetat :
Ita huic facietis Fabulae silentium,
Itáque aequi et iusti hic eritis omnes arbitri.
Nunc cuius iussu venio, et quamobrem venerim,
Dicam : simulque ipse eloquar nomen meum.
Iouis iussu venio : nomen Mercurio est mihi.
Pater huc me misit ad vos oratum meus,
Tamen esti pro imperio, vos quod dictum foret,
Scibat facturos : quipped qui intellexerat.
[page 4]
Vereri vos se et metuere, ita ut aequum est, Iou? :
Versum profecto hoc petere me precariò
A vobis iussit leniter dictis bonis.
Etenim ille, cuius iussu venio huc, Iuppiter,
Non minus quam vostr? quiuis formidat malum :
Humana matre natus, humano patre,
Nec est aequum mirari, sibi si praetinet.
Atque ego quoque etiam, qui Iouis sum filius,
Contagione mei patris metuo malum :
» Proptereà pace aduenio, et pacem ad vos affero.
Iustam rem et facilem oratum à vobis volo :
Nam(b) iuste ab iustis iustus sum orator datus. [b ACID. Nam iustè ad iustos iusti. rectè.]
Nam INIUSTA ab iustis petere, insipientia’st.
Quippe illi iniqui ius ignorant, neque tenent.
Nunc animum omnes ad ea quae loquar aduortite.
Debetis velle quae velimus. Meruimus
Et ego et pater de vobis et republica.
Nam quid ego memorem (ut alias in tragoediis
Vidi, Neptunum, Virtutem, Victoriam,
Martem, Bellonam, commemorare quae bona
Vobis fecissent ?) quis benefactis meus pater,
Deum regnator, architectus omnibuss.
Sed illic patri mos nunquam fuit meo,
Ut exprobraret quod bonis faceret boni.
« Gratum arbitrator esse id à vobis sibi,
[page 5]
» Meritoque vobis bona se facere quae facit.
Nunc(b) qu? rem orat? huc veni, prim? proloquar, [b Mss. Cam. Quamobrem.]
Post argumentum huius eloquar Tragoediae
Quid contraxistis frontem ? quia Tragoediam,
Dixi futuram hanc ? Deus sum : commutauero
Eandem, si voltis hanc : faciam ex Tragoedia,
Comoedia ut sit, omnibus iisdem versibus.
Utrum sit, an non voltis ? sed ego stultior,
Quasi nesciam vos velle, qui diuos sem.
Teneo quid animi vobis super hac re siet.
Faciam ut commista sit Tragocomoedia :
Nam me perpetuo facere ut sit Comoedia,
Reges quo veniant et Dî, non par arbiter.
Quidigitur ? quoni? hic servos quoq ; parteis habet,
Faciam hanc, proinde ut dixi, Tragocomoediam.
Nunc hoc me orare à vobis iussit Iuppiter,
Conquisitores singuli in subsellia :
Ut eant per totam caueam, spectatoribus :
Si quoi fautores delegatos vinderint,
Ut his in cauea pignus capiantur toga.
Siue ambissent qui palmam histrionibus ;
» Seu quoiquam artifici, seu per scriptas literas,
Siue qui ipsi ambissent, seu per internuntium,
Siue adeo Aediles perfidiosè quoi duint,
Sirempse legem iussit esse Iuppiter ;
Quasi sibi magistratum alteriue ambiuerint.
Virtute, dixit, vos victores viuere,
Non ambitione, neque perfidia. quî minus
[page 6]
Eadem histrioni si lex, quae summo viro ?
VIRTUTE ambire oportet, non fauitoribus.
Sat habet fauitorum semper, qui rectè facit :
Si illis fides est, quibus est e ares in manu.
Hoc etiam quoque dedit mihi in mandatis,
Uti conquisitores fierent histrionibus,
Qui sibi mandassent, delegati ut plauderent ;
« Eis ornamenta et corium uti conciderent.
Mirari nolim vos, quapropter Iuppiter
Nunc histriones seuret. ne miremini.
Ipse hanc acturu’st Iuppiter Comoediam.
Quid admirari estis ? quasi Iouem histrioniam.
Etiam histriones annò cum in prosentio hîc
Iouem innocarunt, venit : auxilio eis fuit.
« Praeterea certò prodit in Tragoedia.
« Hanc Fabulam, inquam, hic Iuppiter hodie ipse aget,
« Et ego una cum illo. Nunc vos anim? aduortite,
« Dum huius argumentum eloquar Comoediae.
Haec urbs est Thebae : in illisce habitat aedibus
Amphitruo, natus Argis ex Argo patre,
Qui cum Alcumena est nupta, Electri filia.
Is nunc Amphitruo praefectu’st legionibus :
Nam cum Telebois bellum est Thebano poplo.
Is priusquam hinc abiit ipsemet in exercitum,
Grauidam Alcumenam fecit uxorem suam.
Nam ego vos nouisse credo iam, ut sit pater meus ;
[page 7]
Quam liber harum rerum mutarum siet ;
Quantusque amator sit, quod complacitum est semel.
I samare occoepit Alcumenam clam virum,
Usuramque eius corporis cepit sibi,
Et grauidam fecit is eam compressu suo.
Nunc, de Alcumena ut rem teneatis rectius,
Utrinque est grauida, et ex viro, et ex summo Ioue.
Et meus pater nunc intus hîc cum illa cubat :
Et haec ob eam rem noc est facta longior,
Quacum volt ille dum voluptatem capit :
« Sed ita a?imulauit se quasi Amphitruo siet.
Nunc ne hunc ornatum vos meum admiremini,
« Quòd ego huc proce?i cum seruili schemate,
Veterem atque antiquam rem, nouam ad vos proferam :
« Propterea ornatus in nouom ince?i modum.
Pater meus intus nunc est, (b) eccum, Iuppiter : [b GRUNT. Nunc en eccum.]
In Amphitruonis qui vortit se imaginem,
Omnesque eum esse censent serui, qui vident :
Ita versipellem se facit, quando lubet.
Ego serui sumpsi Sosiae mihi imaginem,
Qui cum Amphitruonis abiit ab hinc exercitum :
Ut praeseruire amanti meo possem patri :
Atque ut ne, qui essem, familiares quaererent,
Versari crebro hic quom viderent me domi.
« Nunc quom esse cred?t seruom, et conseru? su?,
[page 8]
« Haud quisqu? quaeret qui si?, aut quid venerim.
« Pater nunc intus suo animo morem gerit :
« Cubat complexus, coius cupiens maxume est.
« Quae illî ad legionem facta sunt, memorat pater
« Meus Alcumenae. at illa illum censet virum
« Su? esse, quae c? moecho est. ibi nunc meus pater
« Memorat, legions hostium ut fugauerit :
« Quo pacto donis sit donatus plurimis.
« Ea dona, quae illic Amphitruoni sunt data,
« Abstulimus : facile meus pater quod volt facit.
« Nunc hodie Amphitruo veniet huc ab exercitu,
« Et Sosia seruos, coius ego hanc fero imaginem.
Nunc internosse ut nos po?itis facilis ;
Ego has habebo his usque in petaso pinnulas :
Tum meo patri autem tornulus inerit aureus
Sub petaso. signum id Amphitruoni non erit.
Ea signa horuncce nemo familiarium
Videre poterit : verum vos videbitis.
Sed Amphitruonis illic est seruos Sosia,
A portu illic nunc cum lanterna aduenit.
Abigam iam illunc ego aduenientem ab aedibus.
Adejo ferit : operae pretium hic spectantibus
Iouem atque Mercurius facere histrioniam.
ACTUS I. SCENA I.
Sosia, Mercurius.
Quime alter est audacior homo ? aut qui me confidentior ?
Iuu?tae mores qui sci? : qui hoc noctis sol9 ambul? ?
[page 9]
Quid faciam nunc, si Tres viri me in cacerem compegerint ?
Cras inde è promptuaria cella deproma ad flagr? ?
Nec caussam liceat dicere mihi, neque in hero siet quicquam axilj ?
Nec quicquam site o me quin omnes esse dignum deputent ? ita
Quasi incudem me mi serum homines validi octo cadant ? ita
Peregrè adueniens(b) hospitio publicitus accipiar ? [b Tò. hospitio add. est. G.]
Haec heri immodestia me coegit, qui hoc
Noctis a portu ingratis excitauit.
Nonne idem potuit huc mittere me luci ?
Homini opulento seruitus hoc est dura,
Hoc, inquam, magis miser est ditis seruos :
Noctes diesque a?iduo satis superque est,
Quo facto, aut dicto adest opus, quietus ne(c) sis. [c SCAL. sit.]
Ipse diues operas, et laboris expers,
Quòdeunque accidit libere, (d) posseretur : [d SCAL. libère. posse.]
[page 10]
Aequom putat : non reputat laboris quid sit :
Nec, aequo manne iniquom imperet, cogitabit.
Ergo, IN SERUITUTE expet?t multa iniqua :
Habendum et ferendum hoc onus est cum labore.
ME. Satiust me quieri illo modo seruitutem ;
Qui fuerim liber, quem nunc potiuit pater
Seruitutis : hic, verna natus queritur.
SO. Numero mihi in mentem fuit,
Dîs aduenientem gratias pro meritis agere, atque alloqui.
Nae illi, edepol, si merito meo referre student gratias,
Aliquem hominem allegent, qui mî aduenienti os occillet probe :
Quoniam benè quae in me fecerunt, ingrata ea babui atque irrita.
ME. Facit ille, quod volgò haud solent, ut quid se sit dignum sciat.
SO. Quod nunquam opinatus fui, neque alius quisquam ciuium
Sibi euenturum, id contigit, ut saluib potiremur donum. [b Poteremur. G.]
Victores victis hostibus legiones reueni?t dom?,
Duello extincto maxumo, atque internecatis hostibus ;
Quod multa Thebano populo acerba obiecit funera,
Id vi et virtute militum victum atque expugnatum oppidum est,
Imperioque atque auspicio heri mei Amphitruonis maxume.
[page 11]
Praedab atq ; agro adoreaque affecit populares suos, [b DOUZ. qui praeda.]
Regique Thebano Creonti regnum stabiliuit su?.
Me à portu praemisit domum, ut haec nuntiem uxori suae :
Ut gesserit rempublicam ductu, imperio, auspicio suo.
Ea nunc meditabor, quo modo illi dicam, quom illô aduenero.
Si dixero mendacium, solens meo more fecero.
Nam quom illi pugnabant maxume, tumego fugiebam maxume.
Verumtamen quasi affuerim simulabo, atque audita eloquar.
Sed quo modo et verbis quibus me deceat fabularier,
Prius ipse mecum etiam volo hîc meditari. Sic hoc proloquar :
Principio ut illò aduenimus, ubi primum terram
Continuo Amphitruo delegit viros primorum principes :
Eos legat : Telebois iubet sententiam ut dicant suam.
Si sine vi et sine bello velint rapta et raptores tradere,
Si quae asportassent, redderent ; se exercitum ex templ? domum
Reducturum, abituros agroc Argiuos, pacem taque ocium
Dare illis. sin aliter sient animati, neque dentquae petat
Sese igitur summa vi virisque eorum oppidum expugnassere.
[page 12]
Haec ubi Telebois ordine iterauerunt quos praefecerat
Amphitruo ; magnanimi viri freti virtute, et viribus
Superbi, nimis ferociter legatos nostros increp?t.
Resp?dent, bello se et suos tutari posse : proinde uti
Propere de finibus suis exercitus decuderent.
Haec ubi legati pertulere, Amphitruo castris illico
Producit omn? exercit? : contra Teleboae ex oppido
Legiones educunt suas, nimis pulchris armis praeditas.
Postqu? utrinque exit? est maxuma copia,
Dispertiti viri, dispertiti ordines :
Nos nostros more nostro et modo instruximus
Item hostes contra suas instruunt.
Deinde utrique Imperatores in medium exeunt
Extra turbam ordinum ; colloquuntur simul.
Conuenit ; victi utri sint eo praelio,
Urbem, agrum, aras, focos, seque uti dederent.
Postquam id actu’st, tubae utrinque efferunt.
Imperator utrinque hinc et illinc Ioui
Vota suscipere, hortarier exercitum :
Id prose quisque, qod potest quisque et valet,
Edit ; ferro ferrit : tela frangunt : boat
Coelum fremitu virûm : ex spiritu et anhelitu
Nebula constat : cadunt volnerûm vi et virûm.
Denique, ut voluimus, nostra superat manus :
Hostes crebri cadunt : nostri contra(c) ingruunt. [c GRUT. ingruunt vicinius.]
Vicimus, vi feroces.
[page 13]
Sed in fugam tamen nem conuortitur,
Nec recedit loco, quin statim rem great.
Animam(d) omittunt, priusquam loco demigrent : [d DOUZ. amittunt.]
Quisque uti steterat, iacet, obtinetque ordinem.
Hoc ubi Amphitruo herus conspicatus est,
Illico equites iubet dexterae inuader(e). [e Inducier. Peyrarede.]
Equites parent citi : ab dextra maxumo
Cum clamore inuolant, alacrique impetu,
Foedant et proterunt hosti? copias iure(f) iniustas. [f MEURS. inuisas.]
ME. Nunquam etiam quicquam adhuc verbor? est prolocutus perperam :
Namque ego fui illic in re praesenti, et meus, quom pugnatu’est pater
SO. Perduelles penetrant se in fugam, ibi nostris animus est additus :
Vortentibus Telebois, telis complebantur corpora ;
Ipsusque Amphitruo regem Pterelam obtruncauit sua manu.
Haec illic est pugnata pugna usque à mane ad vesperum.
Hoc adeo hoc commemini magis, quia illo impransus fui die.
Sed praelium id tandem diremit nox interuentu suo
Postridie in castra ex urbe ad nos veniunt flentes principes :
Velatis manibus orant, ignoscamus peccatum suum :
Deduntque se, diuina humanaque omnia, urbem et liberos,
In ditionem atque arbitratum, cuncti, Thebano poplo.
[page 14]
Post ob virtutem hero Amphitruoni patera donate aureate est,
Qui Pterela potirare rex solitus est haec sic dicam
Nunc pergam heri imperium exequi, et me domum capessere.
ME. Atat ! illic huc iturus est : ibo ego illi obuiam.
Neque hominem huc hodie has ad aedes ego sinom unquam accedere :
Quando imago est huius in me, certum est hominem eludere.
Et enim vero, quoniam formam cepi in me huius et statum,
Decet et facta et mores huius habere me similes item
Itaque me malum esse oportet, callidum, astutum admodum,
Atque hunc, telo sibi suo malitia à foribus pellere.
Sed quid illuc est ? Coelum aspectat : obseruabo quam rem agat.
SO. Certe edepol scio, si aliud quicquam’est quod credam, aut certo sciam,
Hac credo noctu Nocturnum ego obdormiuisse ebrium.
Nam necque se Septentriones quoquam in coelo commouent,
Neque se Luna quoquam mutat(e) atque uti exorta est semel. [e PASSERAT. motat, statque.]
Nec Iugulae, neque Vesperugo, Vergiliae neque occidunt.
Ita statim stant signa ; neque nox quoquam concedit die.
ME. Perge, nox, ut occoepisti ! gere patri morem meo :
[page 15]
Optumo optume omputmam operam das : datam pulche locas.
SO. Neque ego hac nocte lonteorm me vidisse censeo :
Nisi item verberatus unam, qua pependi perpet?.
Eam quoque edepol etiam multo haec vicit longitudine.
Credo edepol equidem dormire Solem, atque appotum probe.
Mirum nisi si is inuitauit, sese in coena pluscul?.
ME. Aisne vero, verbero ? deos esse tui similes putas ?
Ego pol te istis tuis pro dictis et mal factis, furcifer,
Accipt? ; modo sis veni huc : inuenies infortuni?.
SO. Ubi s?t isti scortatores, qui soli inuiti cub?t ?
Haec nox scita’est exercendo scorto conductu male.
ME. Meus pater nunc pro huius verbis recte et sapienter facit,
Qui complexus cum Alcumena, cubat amans, animo obsequens.
SO. Ibo, ut, herus quo imperauit, Alcumenae nuntiem.
Sed quis hic est homo ? quem ante aedeis video hoc noctis ? non placet.
ME. Nullus est huic meticulosus aeque. SO. Quòm in mentem venit,
Illic hoc homo denuo volt pallium detexere
ME. Timet homo : deludam ego illum. SO. perij ! dentes prurient.
Certe aduenientem me hospitio hic pugneo accepturus est.
Cerdo misericors est : nunc propterea quod me meus herus
Fecit ut vigilarem, hic pugnis faciet hodie ut dormiam.
[page 16]
Oppido interij, obsecro hercle quantus et quam validus est !
ME. Clare aduor sum fabulator. hic ausculet quae loquar
Igitur mage demum in maiorem in sese concipiet metum.
Agite, pugni. Iam diu’st quod ventri victum non datis :
I? prid? videtur fact?, heri quod homines quatuor
In soporem collocastis nudos. SO. formido male
Ne hîc ego nomen meum commutem, et quintus fiam è Sosia.
Quatuor viros sopori se dedisse hicautumat :
Metuo ne numerum augeam illum. ME. hem !
Nunc iam ergo :(c) sic colo. [c RECENT. sic volo.]
SO. Cingitur, certe exxpedit se. ME. non feret quin vapulet.
SO. Quis homo ? ME. Quisquis homo huc profecto venerit, pugnos edet.
SO. Apage, non placet me hoc noctis esse : coenaui modo :
Porin tu istam coen? largire, si sapis, esurientibus.
ME. Haud malum huic est pondus pugno. SO. perij ! pugnos ponderat. SO. seruaueris :
ME. Quid si ego illum tractim tangam ut dormiat ?
Nam continuas has trîs noctes pruigilaui. ME. pessumum est
Facinus : nequiter ferire malam male di scit manus.
Alta forma esse oportet quem tu pugno legeris.
SO. Illic homo me interpolabit, meumque os finget denuo.
ME. Exossatum os esse oportet, quem probe percusseris.
[page 17]
SO. Mirum nisi me quasi muraenam hic exossare cogitat.
Ultro istunc qui exossat hominess. perij ! fime aspexerit.
ME. Olet homo quidem malo suo. SO. hei mihi ! numnam ego obolui ?
ME. Atque haud longe abesse oportet verum longe hinc abfuit.
SO. Illic homo superstitiosu’st. ME. Gestiunt pugni mihi.
SO. Si in me exerciturus, quaeso in parietem ut primum domes.
ME. Vox mihi ad aures aduolauit. SO. ego nae homo infelix fut,
Qui non alas interuelli volucrem vocem gestito.
ME. Illic homo à me sibi malam rem arce?it in mento suo.
SO. Non equidem ullum habeo iumentum. ME. es onerandus pugnis probe.
SO. Lassus sum hercle è naui, ut vectus sum : etiam nun nauseo.
Vix incedo inanis ; ne ire posse cum onere existumes.
ME. Certe enim hic nescio quis loquitur. SO. saluos sum, non me videt.
Nescio quem loqui autumat : mihi certo nomen Sosia est.
ME. Hinc enim mihi vox dextera aurîs, ut videtur, verberat.
SO. Metuo vocis ne vice hodie hîc vapulem, quae hunc verberat.
ME. Optume. eccum incedit ad me. SO. timeo : totus torpeo.
Non edepol nunc ubi terrarium sim scio,(d) si quis roget : [d V.E. ubi roger.]
Neque miser mec?mouere, possum prae formidine.
[page 18]
Ilicet, mandata heri perierunt, una et Sosia.
Ver? certu’st confidenter homin? contra colloqui,
Quî po?im videri huic fortis, à me ut abstineat manum.
ME. Quo ambulas tu, qui Vulcanum in cornu conclusum geris ?
SO. Quid id exquiris tu, qui pugnis os exossas hominibus ?
ME. Seruos esne, an liber ? SO. Vecumque animo collibitum est meo.
ME. Ain’ vero ? SO. ajo enim vero. ME. verbero. SO. mentiris nunciam.
ME. Atiam faciam ut verum discas dicere. SO. qui eo est opus ?
ME. Possum scire quo profectus, quois fis, aut quid veneris ?
SO. Huc eo : heri mei sum seruos. nunquid nun eris tu certior ?
ME. Ego tibi istam hodie scelextam comprimam linguam. SO. Haud potes :
Bene pudiceque asseruatur. ME. pergin’argutarier ?
Qui apud hasce aedîs negotij est tibi ? SO. immo quidtibi’st ?
ME. Rex Creo vigiles nocturnos singulos semper locat.
SO. Bene facit : quia nos eramus peregre, tutatu’st domum :
At nunc abi sane, aduenisse familiares dicito.
ME. Nescio quàm tu familiares sis : nisi actutum hinc abis,
Familiaris accipiere faxo haud familiariter.
SO. Hic, inquam, habito ego, atque horum sum seruos. ME. at scin’ quomodo ?
Faciam ego hodie superbum, ni abis hinc. SO. quonam modo ?
[page 19]
ME. Auferere, non abibis, ego si fust? sumpero.
SO. Quin med esse huius familiae familiarem praedico.
ME. Videsis, quam mox vapulare vis, nisi actutum hinc abis ?
SO. Tun’ domo prohibere peregre me aduenientem postulas ?
ME. Haeccine tua domu’st ?
SO. Ita, inquam. ME. quis herus est igitur tibi ?
SO. Amphitruo, qui nunc praefectu’st Thebanis legionibus ;
Quî cum nupta est Alcumena. ME. quid ais ? quod nomen tibi’st ?
SO. Sosiam vocant Thebani, Dauo prognatum patre.
ME. Nae tu istic hodie malo tuo composites mendaciis
Aduenisti, audaciai columen, consutis dolis.
SO. Immo equidem tunicis consutis huc aduenio, non dolis.
ME. At mentiris etiam : certo pedibus : non tunicis venis.
SO. Ita profecto. ME. nunc profecto vapula ob mendacium.
SO. Non edepol volo profecto. ME. atpol profecto ingratijs.
Hoc quidem profecto certu’st, non est arbitrarium.
SO. Deûm fidem obsecro ! ME. tun’te audes Sosiam esse dicere,
Qui ego sum ? SO. perij ! ME. parum etiam, praeut futurum est, praedicas.
Quoi ius nunc es ? SO. tuus. nam pugnis usu fecisti tuum.
Pro fidi(d) Thebani ciues ! ME. etiam clamas carnufex ? [d PALM. Proh fidem, Thebani cives !]
[page 20]
Eloquere, quid venisti ? SO. ut esset quem tupugnis caederes.
ME. Cuius es ? SO. Amphitruonis, inquam, Sosia. ME. ego istoc magis.
Quia vaniloquus, vapulabis : ego sum, non tu, Sosia.
SO. Ita dij faciant, ut tu potius sis, atque ego te ut verberem.
ME. Etiam muttis ? SO. iam taccho. ME. quis tibi heru’st ? SO. Quem tu voles.
ME. Quid igitur ? quî nunc vocare ? SO. nemo ; nisi quem iusseris.
ME. Amphitruonis te esse ajebat Sosiam. SO. peccaueram.
Nam Amphitruonis sociennum m’ ed esse volui dicere.
ME. Scibam equidem nullum esse nobis, nisi me, servom Sosiam.
Fugit te ratio. SO. istuc utinam pugni fecissent tui !
ME. Ego sum Sosia ille,(b) quem tu dudum esse ajebas mihi. [b LAMB. quem te.]
SO. Obsecro per pacem liceat te alloqui, ut ne vapulem.
ME. Immo induciae parumper fiant, si quid vis loqui.
SO. Non loquor nisi pace facta, quando pugnis plus vales.
ME. Dicito, si quid vis, non noceo. SO. tuae fidei credo ?
ME. meae.
SO. Quid, si falles ? ME. tu Mercurius Sosiae iratus siet.
SO. Animum aduorte : nunc licet mihi libere quiduis loqui.
Amphitruonis ego sum seruos Sosia. ME. etiam denuo ?
SO. Pac? feci, foedus feci, uerba dico. ME. vapula.
[page 21]
SO. Ut lubet, quod tibi lubet fac, quoniam pugnis plus vales.
Verum, utes facturus, hoc quidem hercle haud reticebo tamen.
ME. Tu me viuus hodie nunquam facies, quin sim Sosia.
SO. Certe edepol, tu me alienabis nunquam quin noster siem.
Nec nobis praeter med alius quisquam est seruos Sosia,
Qui cum Amphitruone hinc una simul ieram in exercitum.
ME. Hic homo sanus non est. SO. quod mihi praedicas vitium, id tibi est.
Quid, malum ! non ego sum seruos Amphitruonis Sosia ?
N?ne hac noctu nostra nauis huc ex portu Persico
Venit, quae me aduexit ? nonne me huc herus misit meus ?
Nonne ego hic sto ante aedîs nostras ? non mî est laterna in manu ?
Non loquor ? non vigilio ? non hic modo me pugnis contudit ?
Fecit hercle. nam mihi etiam misero nunc male dolent.
Qui igitur ego dubito ? aut cur non introco in nostram domum ?
ME. Quid ? domum vostram. SO. ita enim vero ME. qui quae dixti modo,
Omnia ementituss. equidem Sosia Amphitruonis sum.
Nam noctu hac solute est nauis nostra è portu Persico :
Et ubi Pterela rex regnavit, oppidum expugnauimus :
Et legiones Teleboarum vi pugnando cepimus.
Ipsus Amphitruo obtr?cauit reg? Pterel? in praelio
[page 22]
SO. Egomet mihi non credo, quum illaec illum autumare audio.
Hic quidem certe, quae illic sunt tes gestae, memorat memoriter.
Sed quid ais ? quid Amphitruoni nostro à Telebois datum est ?
ME. Pterela rex quî potitare solitus est, patera aurea.
SO. Elocutu’st(c) ubi patera nunc est ? ME. ubi est ? in cistula [c Mss. Herald. eloquere]
Amphitruonis obsignata signo est. SO. signi die quid est ?
ME. Cum quadrigis sol exoriens. quid me captas, carnufex ?
SO. Argumentis me vincit : aliud nomen quae rendu’st mihi.
Nescio unde haec hic spectauit. Ego iam hunc decipiam probe :
Nam quod egomet solus feci, nec quisquam alius affuit
In tabernaculo, id quidem hodie nunquam poterit dicere.
Si tu Sosia es, legions qu? pugnabant maxume,
Quid fecisti in tabernaclo ? victus sum, si dixeris.
ME. Cadus erat vini : inde impleui cirneam,
SO. ingressu’st viam.
ME. Id ego, ut matre natum fuerat, unus eduxi merum.
SO. Mira sunt, nisi latuit illic intus in illa cirnea.
« Factum est illud, ut ego illuc vini cirneam ebiberim meri.
ME. Quid nunc ? vincon’ argumentis te non esse Sosiam ?
SO. Tu negas med esse ? ME. quid ego ni negem, qui egomet siem ?
[page 23]
SO. Per Iouem iuro med esse : neque me falsum dicere.
ME. At ego per Mercurium iuro, tibi Iouem non credere :
Nam injurato scio plus credit mihi, quam iurato tibi,
SO. Quis ego sum saltem, si non sum Sosia ? te interrogo.
ME. Ubi ego Sosia iam esse nolim, tu esto sane Sosia.
Nunc quando ego sum, vapulabis ni hinc abis ignobilis.
SO. Certe edepol, quom illum contemplo : et formam congnosco meam,
Quemadmodum ego saepe in speculum inspexi : nimis simili’st mei.
Itidem habet petasum, ac vestitum : tam consimili’st atque ego.
Sura, per, statura, tonsus, oculi, nasum, dens, labra,
Malae, mentum, barba, collum : totus ! quid verbis opu’st ?
Si tergum cicatricosum, nihil hoc simili est similius.
Sed quom ego cogito, equidem certo idem sum qui semper fui.
Noui her?, noui aedis nostras sane sapio et sentio.
N? ego illi obt?pero quod loquitur ; pultabo fores.
ME. Quo te agis ? SO. domum. ME. quadrigas si nunc inscendas Iouis,
Atque hinc fugias, ita vix poteris effugere infortunium.
SO. Nonne herae meae nunciare, quod herus meus iu?it licet ?
ME. Tuae si quid vis nunciare : hanc nostrum adire non sinam.
N? sime irrita?is, hodie l?bi fragi? hinc auferes.
[page 24]
SO. Abeo potius : Di immortales, obsecro vostram fidem !
Ubi ego perij ? ubi immutatus sum ? ubi ego formam perdidi ?
An egomet me illic reliqui, si(b) totius forte oblitus fui ? [b In aliis abest totius.]
Nam hic quidem omnem imaginem meam, quae ante hac fuerat, po?idet.
Viuo fit, quod nunquam quisquam mortuo faciet mihi.
Ibo ad portum, atque haec uti sunt facta, hero dicam meo.
Nisi etiam is quoque me ignorabit. quod ille faciat Iuppiter,
Ut ego hic hodie raso capite caluus capi? pileum.
ACTUS I. SCENA II.
MERCURIUS.
Bene prospereque hoc hodie operas proce?it mihi
Amoui à foribus maxum? molesti?,
Patri ut liceret tuto illam amplexarier.
Iam ille illuc ad herum quom Amphitruonem aduenerit,
Narrabit seruom hinc sese à foribus Sosiam
Amouisse, ille adeo illum mentiri sibi
Credet : neque credet huc profectum, ut jusserat.
Erroris ambo ego illos et dementiae
Complebo, atque omnem Amphitruonis familiam.
Adeo usque satietatem dum capiet pater
Illius amat quam, igitur tum omnes dem? scient,
[page 25]
Quae facta. Denique Alcumenam Iuppiter
Rediget antiquam conjugis in concordiam.
Nam Amphitruo actutum uxori turbas concier,
Atque insimulabit eam probri. meus pater
Eam seditionem in tranquillum conferet.
Nunc de Alcumena, dudum quod dixi minus,
Hodie illa pariet filios geminos duos,
Alter decumo post mense nascetur puer
Quam seminatus, alter mense septumo.
Eorum Amphitruonis alter est, alter Iouis.
Verum minori puero maior est pater,
Minor maiori.(b) iamne hoc scitis quid siet ? [b Hos versus expungit Guietus.]
>Sed Alcumenae huius honoris gratia,
>Pater curauit un out foetu fieret ;
>Uno ut labore absoluat aerumnas duas,
>Et clandestine ut celetur suspicio.
>Quanqu?, ut iam dudum dixi, resciscet tamen
Amphitruo rem omn?. quid igitur ? nemo id probro
Profecto ducet Alcumenae. nam Deum
Non par videtur facere, delictum suum
Suamque culpam expetere in mortalem ut sinat.
Orationem comprimam : crepuit foris.
>Amphitruo subditiuus, eccum, exit foras ;
>Sua uxore Alcumena cum usuraria.
[page 26]
ACTUS I. SCENA III.
IUPITER, ACLUMENA, MERCURIUS.
Bene vale, Alcumena : cura rem communem quod facis.
Atque imperce, quaeso : menses iam tibi exactos vides
Mihi necesse estire hinc : verum quod erit natum, tollito.
AL. Quid istud est, mi vir, negotij, quod tu tam subito domo Abeas ?
IUP. edepol, haud quod tui me, neque domi, distaedeat :
Sed UBI SUMMUS IMPERATOR non adest exercitu,
Citius, quod non facto’st usus, fit, quam quod facto’st opus.
ME. Nimis hic scitu’st sycophanta, qui quidem meus sic pater.
Observa te blanditer quam mulieri palpabitur.
AL. Ecastor, re experior, quanto facias uxorem tuam
IUP. Satin’ habes, si foeminarum nulla’st quam acque diligam ?
>ME. Edepol, nae illa si istis rebus te sciat operam dare,
>Ego faxim te Amphitruonem esse malis, quam Iouem.
AL. Experiri istuc mauellem me, quam mî memorarier.
Prius abis quam lectûs, ubi cubuisti, concaluit locus.
Here venisti media nocte, nunc abis : hoccine placet ?
ME. Accedam, atque hanc appellabo, et supparasitabor patri.
Nunquam edepol quemquam mortalem credo ego uxorem suam.
Sic efflictim amare, proinde ut hic te efflictim deperit.
IUP. Carnufex, nonn’ ego te noui ? abin’ è conspectu meo ?
Quid tibi hanc curatio est rem, verbero, aut muttitio ?
>Quoi ego iam hoc scipione frangam. AL. ah ! noli. IUP. muttito modo.
ME. Nequiter pene expediuit prima parasitatio.
IUP. Verum quod tu dicis, mea uxor, non te mihi irasci decet.
Clanculum abtens à legione, hanc operam surripui tibi :
Ex me primo prima scires, rem ut ge?issem publicam.
Ea tibi omnia enarraui. nisi te amarem plurim?,
Non facerem. ME. facitne ut dixi ? timidam palpo percutir.
IUP. Nunc, ne legio persentiscat, clam illuc redeundum’st mihi ;
Ne me uxorem praeucriise dicant prae republica.
AL. Lacrumantem ex abitu concinnas tu tuam uxorem. IUP. tace.
Ne corrumpe oculos ; redibo, actutum. AL. id actutum diu’st.
IUP. Non ego re hîc lubens relinquo, neque abeo abs te. AL. sentio,
Nam qua nocte ad me venisti, eadem abis. IUP. Cur me tenes ?
Tempu’st : exire ex urbe, priusquam luciscat, volo.
Nunc autem hanc pateram, quae mî illic dini ob virtutem data’st,
Pterela rex qui potitauit, quem ego mea occidi manu,
[page 28]
Alcumena, tibi condono. AL. facis ut alias res soles.
E castor condignum donum, quali’st qui donum dedit.
ME. Immo sic condignum donum, quali’st quoi dono datu’st.
IUP. Faciam ita ut vis. ME. ex amore hc admodim quam saevos est !
IUP. Nunquid vis ? AL. ut quom absim, ames me, me tuam absentem tamen.
ME. Eamus, Amphitruo : luciscit hoc iam. IUP. ahi prae Sosia :
Iam ego sequar. nunquid vis ? :AL. etiam : ut actutum aduenias. IUP. licet.
Prius tua opinione hic adero : bonum animum habe.
Nunc te, nox, quae me mansisti, mitto, ut cedas die,
Ut mortaleis illuciscas luce clara et candida.
>Atque qu?to nox fuisti proxuma hac l?gioris,
>Tanto breuior ut dies fiat faciam, ut aeque disparet,
>Et dies de nocte accedat. ibo, et Mercurium sequar.
ACTUS II. SCENA I.
AMPHITRUO, SOSIA.
Age, i tu secundum. SO. sequor, subsequor te.
AM. Scelesti?imum te arbitror. SO. nam quamobrem ?
AM. Quia id quod neque est, neque fuit, neque futurum est,
Mihi praedicas. SO. eccere tu, iam tuatim
Facis, tuis ut nulla apud te fides sit.
AM. Quid est ? quo modo ? iam quidem hercle ego
[page 29]
Scelestam, scelus, linguam abscindam. SO. tuus sum :
Proinde ut commodum est lubet, quidque facias :
Tamen, quin loquar haec uti facta sunt hîc,
Nunquam ullo modo me potes deterrere.
AM. Scelecti?ime, audes id mihi praedicare,
Domi te esse nunc, qui hic ades ? SO. vera dico.
AM. Mal? ! quod tibi dij dabunt, atque ego hodie
SO. Istuc here tibi est in manu : nam tuus sum.
AM. Tun’ me, verbero, audes herum ludificari ?
Tun’ id dicere audes ? quod nemo unqu? homo antehac
Vidit, nec potest fieri, tempore uno,
Homo idem duobus locis ut simul sit ?
SO. Profecto, ut loquor, ita res est. AM. Iuppiter te perdat.
SO. Here quid mali sum, tua ex re promeritus ?
AM. Rogasne, improbe, etiam, qui ludificas me ?
SO. Merito mihi maledicas,(d) si id ita factum est. [d ACID. nisi id ita factum est.]
Verum haud mentior, resque uti facta, dico.
AM. Homo hic ebrius est, ut opinor. SO. utinam ita essem !
AM. Optas quae facta. SO. egone ? AM. tu istio ubi bibisti ?
SO. Nusquam equidem bibi. AM. sed quid sit hominis hoc !
SO. Equidem decies dixi tibi.
Domi sum ego, inquam :
[page 30]
Ecquid audis ? et apud te assume Sosia idem.
Satin’ hoc plane,
Satin’ diserte, here, n?c videor tibi locutus
Esse ? AM. vah ! apage ted à me. SO. quid est negotij ?
AM. Pestis te mala tenet. SO. nam cur istuc dicis ?
Equidem valeo, et saluos sum recte, Amphitruo.
AM. At ted ego faci? hodie, proinde ac meritus es
Ut minus valeas, et miser sis,
Saluos domum si rediero. iam
Sequere sis, me qui ludificas dictis delirantibus :
Qui quoniam herus quod imperauit, neglexisti persequi,
Nunc uenis etiam ultro irrisum dominum. quae neque fieri
Possunt, neque fando unquam accepit quisquam, profers carnufex,
Quoius ego hodie in(e) tergo faxo ista expetant mendacia. [e ACIDAL. in tergum, vel, tergum.]
SO. Amphitruo, MISERRIMA istaec miseria est seruo bono,
Apud herum qui vera loquitur, si id vi verum vincitur.
AM. Quo id, malum, pacto potest, nam mecum argumentis puta,
Fieri ? nunc uti tu sis hîc et domi : id dici volo.
SO. Sum profecto et hîc et illic, cuiuis mirari hoc licet.
Neque tibi istuc mage videtur esse mirum, quam mihi,
AM. Quo modo ? SO. nihilo, inquam, mirum mage tihi istu
